Czy da się poskromić chęć zemsty?

Satysfakcja płynąca z zemsty

Doświadczenie krzywdy wiąże się z frustracją, bólem czy złością. Zemsta przynosi chwilowe uczucia radości lub przyjemności, i tym samym pozwala chwilowo odbudować zachwianą równowagę emocjonalną. Niemniej zemsta wiąże się także z uczuciami irytacji, rozdrażnienia czy niezadowolenia – koloryt emocjonalny zemsty jest «słodko-gorzki» – wyjaśnia Karolina Dyduch-Hazar.

Jednym z motywów zachowań związanych z zemstą jest pragnienie przywrócenia poczucia sprawiedliwości społecznej w myśl zasady „oko za oko”. Zemsta pełni funkcję zapobiegającą (ang. deterrence) przyszłym zagrożeniom. Pozwala także chronić normy społeczne, mówiące o tym, że nie można krzywdzić innych osób. Jest też swoistą formą komunikacji z krzywdzicielem. Poprzez zemstę uczymy prześladowcę, że jego zachowanie nie jest w porządku i musi on odrobić swoją lekcję. Oczekujemy od niego przeprosin czy zadośćuczynienia oraz okazania skruchy. Gdy wyrządzający krzywdę okaże zrozumienie, dlaczego został ukarany (i zakomunikuje to), często okazuje się wtedy, że zemsta jest satysfakcjonująca.

Rekompensata to za mało

Jeśli zemsta jest motywowana wyłącznie pragnieniem przyjemności, to zaspokojenie jej z innego źródła powinno zmniejszyć chęć wyrównania rachunków z krzywdzicielem.

W dwóch uprzednio zarejestrowanych badaniach eksperymentalnych sprawdzaliśmy, czy zaspokojenie potrzeby przyjemności, radości i satysfakcji ze źródła innego niż zemsta hamuje agresję w odpowiedzi na krzywdę. Badani brali udział w rzekomej interakcji z inną osobą. Zostali poproszeni o napisanie eseju o przeszłym awersyjnym doświadczeniu, który został rzekomo przekazany do oceny drugiemu badanemu. Badani otrzymali zaś do oceny esej napisany rzekomo przez ich partnera. W zależności od warunku eksperymentalnego, do którego zostali losowo przydzieleni, otrzymali oni informację zwrotną od partnera interakcji, że napisany przez nich esej jest beznadziejny bądź świetnie napisany – tłumaczy Karolina Dyduch-Hazar.

Manipulacja informacją zwrotną na napisany esej to standardowa procedura prowokowania agresji. Zastosowanie jej jest konieczne, ponieważ większość z nas nie skrzywdzi drugiej osoby bez powodu (takiego jak doznanie krzywdy z jej strony). Po tym zadaniu badani otrzymali niespodziewaną informację, że jeden z nich (badany lub partner) otrzyma dodatkową nagrodę pieniężną za udział w badaniu i system wylosuje, który z nich dostanie pieniądze (równowartość wynagrodzenia za udział w badaniu). Po odczekaniu kilku sekund badani otrzymali wiadomość, że oni sami lub ich partner są beneficjentami. Następnie określili, jak ta informacja wpłynęła na ich samopoczucie.

Jeśli zemsta jest napędzana wyłącznie pragnieniem poczucia satysfakcji, to z założenia zewnętrzna nagroda powinna utrudniać dążenie do odwetu. Badanie naukowców wykazało, że satysfakcja z otrzymania rekompensaty pieniężnej zmniejszyła myślenie o odwecie na wyrządzającym krzywdę. Jednak kolejne badanie dowiodło, że obrażeni uczestnicy dopuścili się agresji wobec swoich partnerów, pomimo zadowolenia z otrzymania nieoczekiwanej nagrody pieniężnej.

Tylko odwet jest sprawiedliwy

Niespodziewana nagroda pieniężna nie powstrzymała sprowokowanych badanych od realnej agresji. Wyniki te wskazują, że otrzymanie nagrody (tudzież rekompensaty finansowej) jest niewystarczające, aby zapobiec zemście po doznaniu krzywdy. Może to zmniejszyć rozmyślanie o niej tu i teraz, ale w pełni nie powstrzyma ludzi od zemsty. To sugeruje, że mściciele chcą nie tylko odczuwać przyjemność podczas odwetu, ale też chcą zrównoważyć szalę, wysyłając krzywdzicielom wiadomość: „sprawiedliwości musi stać się zadość”. Ten przekaz musi być jasny – krzywda nie będzie tolerowana i krzywdziciel musi odrobić swoją lekcję.

***

Badania były finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach grantu Preludium 2019/33/N/HS6/02554. Wyniki zostały opublikowane w „The Journal of Social Psychology”: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00224545.2022.2090309 oraz zaprezentowane podczas World Meeting of International Society for Research on Aggression (ISRA) w Ottawie: https://isra2022.ca/.