Język a stereotypy i uprzedzenia związane z płcią

Stereotypy związane z płcią odzwierciedlają powszechne przekonanie, że kobiety i mężczyźni różnią się od siebie. Kobiety postrzegane są jako te, które spełniają przede wszystkim role wspólnotowe polegające na dbaniu o innych. Mężczyźni natomiast, według stereotypowych przekonań, powinni być silni i zarabiać pieniądze. Przekonania te nieco zmieniają się w czasie, ale nadal są rozpowszechnione i często decydują o pozycji przedstawicieli i przedstawicielek danej płci w społeczeństwie. W szczególności dotyczy to poglądu, że kobiety powinny być podporządkowane mężczyznom. Badania pokazują, że 90% populacji wykazuje jakieś uprzedzenia wobec równości płci².

O czym informuje nas język?

Ważnym czynnikiem wpływającym na stereotypy i dyskryminację płciową jest język. Wynika to z tego, że jest on jednym z najbardziej dostępnych i skutecznych narzędzi transmisji kultury (przekazywania dziedzictwa społecznego następnym pokoleniom). Informuje nas o hierarchii płci, sygnalizując uprzywilejowaną pozycję mężczyzn wobec kobiet. Może mieć też znaczenie dla utrzymywania przekonań związanych z płcią w sposób prawie niewidoczny, zakodowany na poziomie składni i niezauważalny dla niewprawionego oka. Bez świadomości istnienia uprzedzeń nawet osoby wrażliwe na kwestie płci mogą być zaangażowane w praktyki językowe, które utrzymują utarte ustalenia.

Przenoszenie stereotypów płciowych

Język na wiele sposobów przyczynia się do podtrzymania stereotypów płci. Znajduje to odzwierciedlenie już na poziomie gramatyki. Czasowniki są częścią mowy wyrażającą czynności i poprzez skojarzenie z aktywnością są również kojarzone ze sprawczością. Sprawczość jest atrybutem typowo odnoszącym się do mężczyzn, więc słowa dotyczące mężczyzn częściej pojawiają się w otoczeniu czasowników niż słowa dotyczące kobiet³. Co ciekawe, badania wykazały, że sam czytelnik oczekuje, że to rzeczowniki męskie będą pełniły rolę podmiotu w zdaniu⁴.

Analizy scenariuszy filmowych pokazują, że ta stronniczość dotyczy też znaczenia czasowników, np. atakować ma większą sprawczość niż czasownik płakać . W analizowanych produkcjach to podmioty męskie częściej współwystępowały z czasownikami o wyższej sprawczości niż podmioty żeńskie. Ta subtelna gramatyczna stronniczość wpisuje się w popularny pogląd, że mężczyźni to ci, którzy działają. Rozwiązanie tej sytuacji wydaje się proste – wystarczyłoby częściej umieszczać kobiety jako aktywny podmiot w zdaniu, łączyć je z czasownikami o większej sile sprawczej, np. w książkach dla dzieci czy podręcznikach. Taki zabieg mógłby wpływać na zmianę stereotypów i uprzedzeń.

Język a świat zawodowy

Język stereotypowy odnosi się do słów związanych częściej z jedną płcią niż z drugą, przez co przekazuje stereotypowe informacje. Przykładowo zawód chirurga jest typowo związany z mężczyznami, a pielęgniarki z kobietami. Stereotyp ten jest wzmacniany poprzez użycie cech kojarzonych z daną płcią. Ten rodzaj stronniczości językowej występuje w wielu sytuacjach, także zawodowych. Badania wskazują, że treść ogłoszeń o pracę zależy od tego, jakiej płci dotyczy⁵. Ogłoszenia dotyczące zawodów typowo uznawanych za kobiece podkreślały cechy wspólnotowe, a w przypadku zawodów „męskich” – sprawcze. Może to wpływać na rekruterów, którzy ze względu na stronniczość ogłoszenia będą preferować kandydatów płci męskiej, ale także na osoby zainteresowane ofertą. Jeśli będą w niej opisane cechy męskie, jest dużo mniejsza szansa, że kobieta zgłosi się na dane stanowisko.

Mężczyzna = człowiek

W języku polskim, w przeciwieństwie do angielskiego, nazwy zawodów wyrażone są w rodzaju męskim lub żeńskim. Im bardziej rodzaj jest zakodowany w gramatyce języka, tym więcej uprzedzeń dotyczących płci występuje w kontekście tego języka. Często na przykład męska forma jest uznawana za formę odnoszącą się do wszystkich ludzi. Niestety badania wskazują, że używanie formy męskiej w takiej funkcji dotyczy głównie mężczyzn⁶. Forma męska jest interpretowana jako odnosząca się do mężczyzn i przywołująca skojarzenia z mężczyznami⁷. Takie skojarzenia powstają automatycznie. Temu zjawisku można przeciwdziałać, wprowadzając do języka neutratywy, czyli formy niezawierające rodzaju żeńskiego lub męskiego, np. niemieckie słowo die Studenten (studenci) może zostać zastąpione przez die Studierende (osoby studiujące). Drugą możliwością jest stosowanie feminatywów lub jednocześnie obu form rzeczowników – męskiego i żeńskiego. Co ważne, przedstawienie obu form obok siebie (w porównaniu do wyłącznie formy męskiej) zwiększyło chęć dziewczynek do podjęcia danej roli zawodowej, dlatego że mogły sobie wyobrazić, że kobiety również mogą wykonywać dany zawód⁸.

Świadomość subtelności językowych pogłębiających stereotypy płciowe może być pierwszym krokiem do ich zmiany. Nawet jeśli wprowadzenie nowych zasad językowych budzi początkowy sprzeciw, to historia pokazuje, że po krótkim czasie przystosowania użytkownicy języka oswajają się i wprowadzają nowe standardy w życie – mówi dr Formanowicz.

¹ Formanowicz M., Hansen K. (2021). Subtle Linguistic Cues Affecting Gender In (Equality). Journal of Language and Social Psychology, 41(2), 1–21, https://doi.org/10.1177/0261927X211035170
² United Nations Development Programme. (2020). Tackling social norms. A game changer for gender inequalities. Human Development Perspectives. http://hdr.undp.org/sites/default/ files/hd_perspectives_gsni.pdf
³ (Formanowicz, M., Roessel, J., Suitner, C., and Maass, A. (2017) Verbs as linguistic markers of agency: The social side of grammar. Eur. J. Soc. Psychol., 47: 566– 579. doi: 10.1002/ejsp.2231
⁴  Esaulova, Y., Reali, C., von Stockhausen, L. (2014). Influences of grammatical and stereotypical gender during reading: Eye movements in pronominal and noun phrase anaphor resolution. Language, Cognition and Neuroscience, 29(7), 781–803. https://doi.org/10.1080/01690965.2013.79429
⁵ Gaucher, D., Friesen, J., Kay, A. C. (2011). Evidence that gendered wording in job advertisements exists and sustains gender inequality. Journal of Personality and Social Psychology, 101(1), 109–128. https://doi.org/10.1037/a0022530
⁶ Gabriel, U., Gygax, P. M., & Kuhn, E. A. (2018). Neutralising linguistic sexism: Promising but cumbersome? Group Processes & Intergroup Relations, 21(5), 844–858. https://doi.org/10.1177/1368430218771742
⁷ Moulton, J., Robinson, G. M., & Elias, C. (1978). Sex bias in language use: “Neutral” pronouns that aren’t. American Psychologist, 33(11), 1032–1036. https://doi.org/10.1037/0003- 066X.33.11.1032
⁸ Vervecken, D., Hannover, B., & Wolter, I. (2013). Changing (S)expectations: How gender fair job descriptions impact children’s perceptions and interest regarding traditionally male occupations. Journal of Vocational Behavior, 82(3), 208–220. https://doi.org/10.1016/j. jvb.2013.01.008

dr hab.

Magdalena Formanowicz

Biogram