Czy kolejne władze mogą odebrać „500+"?

Zgodnie z ustawą o pomocy państwa w wychowaniu dzieci, świadczenie wychowawcze w ramach programu „Rodzina 500+” mogą otrzymać rodzice oraz opiekunowie dzieci do 18. roku życia. Rodzina z dwojgiem niepełnoletnich dzieci może otrzymywać 500 zł na drugie i kolejne dziecko niezależnie od dochodu. Wsparcie finansowe ma być rozwiązaniem długofalowym i systemowym. Jednak, zgodnie z konstytucyjną ochroną praw nabytych, możliwe jest wycofanie się z wypłacania świadczenia np. gdy zmieni się władza albo kondycja polskiego budżetu.

W założeniach program „Rodzina 500+” ma przede wszystkim zachęcić Polaków do powiększania rodziny. Aby zachęta była skuteczna, zagwarantowano, że środki w ramach tego programu będą wypłacane do osiągnięcia przez dzieci pełnoletności. Trzeba więc rozważyć, czy możliwe jest zaprzestanie ich wypłacania w przyszłości, np. gdy zmieni się władza albo kondycja polskiego budżetu. Kluczem do rozstrzygnięcia tej kwestii jest konstytucyjna zasada ochrony praw nabytych. /p>

Z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że państwo prawne nie może dowolnie pozbawiać swoich obywateli uprawnień, które im wcześniej przyznało. Podobnej ochronie podlegają też tzw. ekspektatywy maksymalnie ukształtowane, to znaczy sytuacje, w których ktoś spełnia już wszystkie wymagania dla uzyskania danego prawa, ale nie została jeszcze w tej sprawie wydana oficjalna decyzja (np. ktoś osiągnął wiek emerytalny, ale jeszcze nie otrzymał decyzji ustalającej emeryturę). Podobnie, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, w państwie prawnym niedopuszczalne jest, żeby w trakcie podejmowania jakichś czasowych przedsięwzięć, zmieniały się odnoszące się do nich regulacje (jest to tzw. ochrona interesów w toku). Dotyczy to np. przepisów podatkowych związanych z działalnością gospodarczą.

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zawsze wskazywano, że ochrona praw nabytych, ekspektatyw oraz interesów w toku nie jest jednak absolutna. Możliwe są ich ograniczenia, gdy przemawiają za tym ważniejsze wartości konstytucyjne, jak np. konieczność ochrony finansów publicznych. Oznacza to, że jeśli ochrona praw przyznanych obywatelom może doprowadzić do zapaści budżetu państwa, dopuszczalne jest ich ograniczenie lub odebranie.

Choć według ustawy regulującej kwestię wypłat świadczeń w ramach programu „Rodzina 500+”¹, świadczenie przysługuje do dnia ukończenia przez dziecko 18. roku życia, nie oznacza to, że państwo gwarantuje prawo do otrzymywania wypłat przez cały ten okres. Przepisy wyraźnie wskazują, że „prawo do świadczenia wychowawczego ustalane jest na okres od dnia 1 października do dnia 30 września roku następnego”. Oznacza to, że tylko na ten okres państwo przyznaje oficjalnie prawo, które jako prawo nabyte podlega konstytucyjnej ochronie. Ustawa nie przyznaje natomiast żadnych gwarancji uzyskiwania tego świadczenia aż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia.

Analiza rozwiązań ustawowych prowadzi do wniosku, że ochrona wynikająca z art. 2 Konstytucji na pewno obejmuje prawo do otrzymywania świadczenia w ramach programu „Rodzina 500+”, które zostało przyznane na określony czas decyzją administracyjną. Od chwili wydania takiej decyzji aż do 30 września danego roku nie jest możliwe odebranie prawa do świadczeń. Analogicznie, prawa takiego nie można byłoby odebrać rodzinie, która w czasie obowiązywania ustawy spełniła wszystkie wymagania, ale jeszcze nie zdążyła złożyć wniosku (gdyż wówczas przysługuje jej ekspektatywa maksymalnie ukształtowana). Jedynym przypadkiem, w którym odebranie takiego prawa byłoby możliwe, byłaby zapaść budżetu państwa, wiążąca się z pilną koniecznością ograniczenia wydatków socjalnych.

Trudniejsze jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy Konstytucja gwarantuje, że świadczenie w ramach Programu „Rodzina 500+” dana rodzina otrzyma również w kolejnych latach, jeśli nadal będzie spełniać obowiązujące obecnie warunki. Nie wydaje się jednak, żeby wychowanie dziecka było „czasowym przedsięwzięciem”, w ramach którego obowiązuje ochrona interesów w toku. Omawiana ustawa w żaden sposób nie ujmuje jako odrębnej całości okresu od urodzenia dziecka do ukończenia przez nie 18. roku życia. Wynika z tego, że parlament w każdym czasie może zrezygnować z kontynuowania programu „Rodzina 500+” w kolejnych latach. Ustawa w tej sprawie powinna jednak wejść w życie przed dniem przyjmowania wniosków na kolejny okres, a zatem przed 1 lipca danego roku. Zawieszenie bądź zakończenie realizacji programu nie będzie natomiast decyzją łatwą politycznie.

Nie ma konstytucyjnych gwarancji, że program „Rodzina 500+” będzie kontynuowany w przyszłości. Jego beneficjenci mogą mieć jedynie pewność, że będą otrzymywać wypłaty do końca okresu wskazanego w decyzji przyznającej im prawo do świadczeń. Oznacza to, że planowanie powiększenia rodziny w oparciu o spodziewane z tego programu korzyści może okazać się w dłuższej perspektywie nieodpowiedzialne. Osoby, które zdecydują się na kolejne dziecko, nie mogą mieć pewności, że będą otrzymywać na nie świadczenia aż do uzyskania przez to dziecko pełnoletności.

¹Ustawa z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz. U. 2016 poz. 195).