Heurystyka afektu czy poszukiwanie alternatywy dominującej: Możliwe przyczyny rozbieżności ocen laików, polityków i ekspertów

Tradycyjnie, w ekonomii wolnorynkowej przyjmuje się, że zależność między oczekiwanym zyskiem a ryzykiem ma charakter pozytywny. Podejmowanie ryzyka to konieczna cecha dobrego przedsiębiorcy. Odnosi się to również do decyzji ekonomicznych i społecznych na szczeblu centralnym, np. zmiany w systemie podatkowym i w prawie pracy w celu ożywienia gospodarki i stworzenia nowych miejsc pracy.

Także w innych dziedzinach podejmowanie ryzyka jest konieczne do realizacji ważnych celów, np. dla postępu w medycynie (np. badania nad wykorzystaniem komórek macierzystych czy nad klonowaniem) czy dla rozwoju technicznego.

Myślenie takie jest jednak często odrzucane przez społeczeństwo. W krajach wysoko rozwiniętych, obserwuje się narastające żądania społeczne tworzenia warunków „życia bez ryzyka”, np. rezygnacji z elektrowni jądrowych. Ceną za to jest albo obniżenie zużycia elektryczności, albo zwiększone zanieczyszczenie atmosfery przez CO2 i NO2.

Można podać dwa wyjaśnienia niedostrzegania powiązań między ryzykiem i zyskiem: (1) działanie heurystyki afektu, tj. wysoka ocena korzyści i niska ocena zagrożeń dla działań lubianych oraz niska ocena korzyści i wysoka ocena zagrożeń dla działań nielubianych, albo (2) niechęć do myślenia w kategoriach „coś za coś”, co „chroni” przed uświadomieniem sobie konieczności dokonywania trudnych wyborów, tj. akceptacji ryzyka w zamian za spodziewane korzyści.

Celem badań jest ustalenie, który z dwóch wyżej opisanych mechanizmów odpowiada za spostrzeganie odwrotnej zależności między zyskiem a ryzykiem. Jeśli powodem takiej uproszczonej percepcji jest niechęć do myślenia „coś za coś”, to ważne jest ustalenie jakie czynniki mogą skłaniać do takiego myślenia. Koniecznym warunkiem myślenia „coś za coś” jest przyjęcie, że decyzja ryzykowna to Lewinowski konflikt typu dążenie-unikanie. Jeśli decydent spostrzega sytuację ryzykowną jako konflikt typu dążenie(korzyści)-unikanie(ryzyko), to korzyści i ryzyko są ważone i porównywane.

Taka świadomość może być wzbudzana poprzez wcześniejsze doświadczenia i wiedzę na temat danej sytuacji lub sytuacji podobnych (specjalistyczna wiedza ekspercka) albo poprzez trening w analizie złożonych problemów (wiedza ogólna).

Natomiast motywacja do szukania najlepszego możliwego rozwiązania może powodować wypieranie konfliktu, co powoduje błędną percepcję korzyści i strat. Czynnikiem, który może nasilać poszukiwanie najlepszego rozwiązania jest wymóg publicznego uzasadnienia decyzji (np. przez polityków).

W celu ustalenia czynników, które zwiększają skłonność ludzi do myślenia kompensacyjnego „coś za coś” zostaną przeprowadzone badania nad oceną i akceptacją ryzyka kontrowersyjnych decyzji naukowo-medycznych oraz społeczno-ekonomicznych z udziałem laików, ekspertów i polityków.

Ustalenie przyczyny społecznych żądań „życia bez ryzyka” ma także aspekt praktyczny – jest konieczne w celu usprawnienia komunikacji między administracją lokalną lub centralną a społeczeństwem. Jeśli przyczyną jest niedoceniania możliwych korzyści działania ryzykownego, prostym i skutecznym sposobem jest pokazywanie tych korzyści.

Jeśli jednak przyczyną jest niechęć do myślenia w kategoriach „coś za coś”, to zmianę można uzyskać jedynie poprzez skłonienie ludzi do konfrontacji z występującym konfliktem między oczekiwanym zyskiem a ryzykiem i ustalenie rzeczywistych priorytetów.

W ramach projektu przeprowadzono trzy badania, w których uczestniczyło 467 osób. W pierwszym badaniu (179 uczestników) laicy mieli ocenić ogólne i specyficzne konsekwencje (negatywne i pozytywne) pięciu technologii produkcji energii elektrycznej, wzbudzających różny afekt.

W drugim i trzecim badaniu (200 i 88 uczestników) laicy i eksperci oceniali działania kontrowersyjne i wywołujące silne emocje. Były to działania zarówno dobrze (aborcja), jak i słabo znane nauce (komórki macierzyste).

Uzyskane wyniki pozwoliły na stwierdzenie, że zależność odwrotna występuje dla ogólnych ocen korzyści i ryzyka lubianych i nielubianych technologii produkcji energii elektrycznej, a nie występuje dla ocen specyficznych. W przypadku laików stwierdzono zależność odwrotną dla ocen korzyści i ryzyka związanych z aborcją  – działaniem wywołującym afekt.

Afekt miał więc wpływ na oceny czynności ryzykownych, które pozostawały niejasne dla badanych z powodu braku personalnej lub obiektywnej wiedzy (w przypadku działań/aktywności wywołujących silne emocje, tj. kontrowersje społeczne).

Znaczenie afektu malało, jeśli działania/aktywności nie powodowały silnych emocji i są powszechnie znane nauce.