Pieniądze i etykaKonsekwencje zorientowania umysłu na wartości rynkowe wskutek kontaktu z pieniędzmi dla przestrzegania lub łamania standardów etycznych

Podstawowym celem projektu jest eksperymentalne zbadanie pozytywnych i negatywnych konsekwencji etycznych spostrzegania rzeczywistości społecznej z perspektywy stanu umysłu zorientowanego na rynek. Opierając się na dotychczasowych badaniach, naukowcy zakładają, że kontakt z pieniędzmi powoduje interpretowanie relacji interpersonalnych w kategoriach rynkowych i inicjuje zachowania o pozytywnych bądź negatywnych konotacjach etycznych. Rozwijając teoretyczne założenia projektu, odwołują się do podziału na dwa jakościowo różne rodzaje relacji społecznych: zorientowanych na wartości rynkowe lub wartości wspólnotowe.

Przykładem działań związanych z orientacją na rynek jest płacenie pieniędzmi lub ich pozyskiwanie. Pieniądz jest tak wyrazistym symbolem rynku, że nawet subtelne nawiązywanie do niego może wywołać zachowania typowe dla orientacji rynkowej i blokować działanie zgodne z orientacją na wartości wspólnotowe.

Z jednej strony ludzie, którzy mają kontakt z pieniędzmi i interpretują relacje w kategoriach rynkowych, mogą czuć się usprawiedliwieni, by działać niemoralnie w celu maksymalizowania własnych korzyści. Na przykład oszukują, by zdobyć więcej zasobów finansowych. Takie postępowanie byłoby zgodne z powszechnym przekonaniem, że pieniądze symbolizują chciwość i egoizm.

Z drugiej strony, system ekonomiczny działa efektywnie tylko wtedy, gdy ludzie pokonują pokusy nieetycznego zachowania i respektują zasady moralne. Może to sugerować, że postępowanie zgodne z orientacją rynkową skłania do uczciwości i przestrzegania normy sprawiedliwości.

W serii eksperymentów zostanie wykorzastana metoda torowania bodźców związanych z pieniędzmi, by wywołać u osób badanych orientację rynkową. Następnie testom będą poddane determinanty skłonności do łamania standardów etycznych, ważnych dla funkcjonowania systemu gospodarczego. Hipotezy wykraczają poza obecny stan wiedzy i nie były dotychczas weryfikowane w innych badaniach. Po raz pierwszy zostanie przeanalizowane to, jak interakcja stanu umysłu (nastawionego na wartości rynkowe lub wspólnotowe) i czynników zewnętrznych definiujących stan rynku, wpływa na gotowość do przestrzegania lub naruszania norm etycznych.

Zespół będzie poszukiwał odpowiedzi na następujące pytania: Jakie charakterystyki rynku mają wpływ na przestrzeganie lub łamanie norm etycznych? W jakim stopniu takie czynniki, jak: (1) siła/słabość norm społecznych, (2) przejrzystość/niejasność reguł sterujących systemem wymiany ekonomicznej, (3) uczciwość/nieuczciwość dystrybucji dóbr na rynku, generują zachowania zgodne lub niezgodne ze standardami etycznymi? Czy ludzie zorientowani na wartości rynkowe są bardziej skłonni wykorzystywać reguły konsekwencjalistyczne (utylitarne) w rozwiązywaniu dylematów moralnych, a ludzie zorientowani na wartości wspólnotowe rozwiązują takie dylematy z wykorzystaniem reguł deontologicznych? Jaka jest rola emocjonalnych i analitycznych reguł decyzyjnych w dokonywaniu wyborów moralnych w zależności od stanu umysłu decydenta (zorientowanego na rynek lub wspólnotę)? W jakim stopniu możliwość poniesienia kary (finansowej lub społecznej) za nieetyczne zachowanie wpływa na motywację do nieuczciwych działań wśród ludzi zorientowanych na wartości rynkowe? Jak indywidualne dyspozycje związane z tzw. „Ciemną triadą osobowości” (makiawelizm, narcyzm, psychopatia) oraz postawy wobec pieniędzy przewidują zachowania nieetyczne, gdy ludzie są w stanie umysłu zorientowanym na rynek wskutek kontaktu z pieniędzmi?

Projekt podzielono na trzy zadania badawcze, składające się z serii eksperymentów testujących poszczególne hipotezy. Celem pierwszego zadania jest zweryfikowanie ogólnej hipotezy, że łamanie/dochowywanie standardów etycznych pozostaje pod wpływem interakcji między byciem w stanie umysłu zorientowanym na rynek a specyficznymi właściwościami rynku. Zadanie drugie testuje hipotezę, według której aktywowanie orientacji na rynek wywoła dokonywanie utylitarnych ocen/wyborów moralnych, a aktywowanie orientacji na wspólnotę spowoduje dokonywanie deontologicznych ocen/wyborów moralnych. W tym zadaniu zostaną sprawdzone także efekty związane z mediatorami dotyczącymi emocjonalnych lub analitycznych reguł decyzyjnych. W zadaniu trzecim badaniu będzie poddana kwestia, czy kary społeczne lub finansowe wpłyną na skłonność do naruszania standardów etycznych. Przewidziano, że kary finansowe skuteczniej blokują zachowania nieetyczne wśród osób zorientowanych na rynek, a kary społeczne – wśród osób zorientowanych na wartości wspólnotowe.

We wszystkich zadaniach zespół przetestuje efekty moderatorów związanych z cechami „Ciemnej triady osobowości” oraz postaw wobec pieniędzy. Zostanie postawiona hipoteza, że psychologiczne skutki aktywowania myśli o pieniądzach będą najsilniejsze wśród osób osiągających wysokie wyniki w skalach „Ciemnej triady osobowości”, a skutki aktywowania wartości wspólnotowych będą w tej grupie osób najsłabsze. W zespole badawczm istnieje teoria, że osoby osiągające wysokie wyniki na skalach „Ciemnej triady osobowości” będą najmniej wrażliwe na kary za łamanie norm etycznych (przede wszystkim na kary społeczne). W końcu zespół zakłada, że efekty związane z aktywowaniem myśli o pieniądzach będą najsilniejsze (najsłabsze) wśród osób cechujących się symboliczną (instrumentalną) postawą wobec pieniędzy.