Po co nam psychodietetyk? Wywiad z Bożeną Borutą-Gojny
Zdrowie nie jest nam dane raz na zawsze. Możemy jednak zapobiec niekorzystnym zmianom. „Wystarczy” prowadzić odpowiedni styl życia, stosować zasady zdrowego odżywiania i regularnie uprawiać sport. To nie jest jednak takie proste. O tym, dlaczego tak trudno zmienić złe nawyki i dlaczego warto zwrócić się o pomoc do psychodietetyka, opowiada Bożena Boruta-Gojny, psychoterapeuta z wieloletnim doświadczeniem w zakresie terapii zaburzeń odżywiania.
Z jakimi problemami spotyka się Pani w swojej pracy?
Trafiają do mnie osoby poważnymi zaburzeniami odżywiania, takimi jak jadłowstręt psychiczny (anoreksja) czy żarłoczność psychiczna (bulimia), ale nie jest to zdecydowana większość moich pacjentów. Częściej są to osoby reagujące objadaniem się na stres, lęk, bezsenność, zaburzenia nastroju.
Problemy z jedzeniem ujawniają się również w pracy z osobami w depresji, podczas leczenia zaburzeń psychosomatycznych, nerwic, PTSD – ostrej i przewlekłej reakcji na stres. Właściwie zmiany odżywiania mogą towarzyszyć każdej dysfunkcji psychicznej.
Od niedawna wśród moich pacjentów są osoby kierowane na psychoterapię przez dietetyków z powodu niepowodzeń w realizacji planu dietetycznego. Zwracają się do mnie także sami dietetycy z prośbą o konsultację co do przyczyn nieefektywności swoich porad. Sytuacje takie rodzą trudność i zwątpienie w kompetencje nawet u wytrawnych doradców dietetyki, co pokazuje sens łączenia pomocy dietetycznej z psychologiczną.
Co jest najczęstszą przyczyną zaburzeń odżywiania?
Przyczyny zawsze mają charakter psychologiczny mniejszej lub większej wagi i głębi, z rozległym tłem kulturowo-społecznym. Mówiąc szczegółowo, trzeba by rozwinąć nieskończony katalog czynników układających się w oryginalny jednostkowy wzór, właściwy dla konkretnej osoby. I tak przyczyną mogą być słabe więzi w rodzinie, poczucie odrzucenia, zniekształcony obraz ciała, trudności w rozwoju autonomii i niezależności, niezaspokojone potrzeby sukcesu, samorealizacji czy akceptacji.
Innym rodzajem przyczyn jest poczucie bezsilności wobec niezdiagnozowanych kłopotów metabolicznych, nieujawnionych nietolerancji pokarmowych itp. Dotyczy to szczególnie osób, u których zaburzenia fizjologiczne występują nagle i „bez uprzedzenia”.
Obok pytania Dlaczego powstaje zaburzenie? ważne jest też pytanie Po co?
Wbrew pozorom zaburzenia mają swój homeostatyczny sens. Zaburzenia jedzenia pozwalają utrzymać kontrolę nad sobą, zachować niezależność, odzyskać utraconą uwagę najbliższych, podziw i miłość osób, które są dla nas ważne. Obżarstwo z kolei pomaga rozładować napięcie, frustrację, nagrodzić się za trudy dnia, przywołać poczucie bezpieczeństwa zachwiane w stresującej pracy, na studiach, w trudnych relacjach z ludźmi.
mgr Bożena Boruta-Gojny
Trudne zmiany
Dlaczego tak trudno zmienić nam nawyki żywieniowe?
Trudności w zmianie nawyków żywieniowych polegają głównie na tym, że mamy do czynienia z przyzwyczajeniami, odruchowymi reakcjami, wytrenowanymi w toku życia, wzmacnianymi kulturą, obyczajem – utrwalanymi przekonaniami normatywnymi dotyczącymi tego, co jest zdrowe, a co szkodzi, co należy jeść w danej sytuacji, a czego nie.
Sposób jedzenia i towarzyszące mu obrzędy (pory posiłku, sposób podania itp.) sytuują nas w określonej klasie społecznej, środowisku, narodzie, religii. Wśród tych norm i zwyczajów przypisanych do danego kręgu społecznego człowiek ma poczucie bezpieczeństwa, ładu, „normalności”. Ma w swoim dialogu wewnętrznym silny argument przeciwko samotności egzystencjalnej.
Znaczenie grupowych norm w jedzeniu potwierdzają badania antropologów nad adaptacją społeczną do życia w nowym kraju zamieszkania osób z małżeństw mieszanych narodowościowo. Siłę tych norm pokazują także badania dotyczące współistnienia muzułmanów i chrześcijan, np. w Etiopii, gdzie warunkiem zasiadania do wspólnego stołu jest odrębne przygotowanie mięsa (chodzi o ubój rytualny). Zaniechania w przestrzeganiu zasad spożywania mięsa prowadzą do wykluczenia społecznego oraz do walk na tle religijnym.
A co z czynnikami biologicznymi?
Najgłębsze uwarunkowanie odruchów żywieniowych następuje w strukturach neurofizjologicznych poprzez mechanizm food – mood-connection, czyli powiązanie nastroju i pozytywnych emocji z jedzeniem i towarzyszącymi bodźcami (zapachowymi, słuchowymi, smakowymi). W procesie tym zwiększa się wydzielanie hormonu szczęścia, co prowadzi do poczucia dobrostanu, a nawet euforii. Doświadczanie tych powiązań utrwala się w przekonania typu „nie ma jak u mamy”, które pozostaje w człowieku na zawsze i uruchamia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i chwilach smutku.
Zmiana nawyków żywieniowych wiąże się z koniecznością zmiany stylu życia pod względem aktywności fizycznej. Dla wielu osób jest to równie trudne, jak odejście od złych nawyków żywieniowych, a im później tym trudniej.
Dlaczego warto?
Kiedy zatem powinniśmy zasięgnąć porady psychodietetyka?
Do psychodietetyka można zgłosić się z każdym problemem dotyczącym odżywiania, diety i zdrowego stylu życia. Zachęcam zatem kobiety w ciąży, rodziców małych dzieci, w szczególności w często spotykanych sytuacjach rodzinnych kontrowersji wokół żywienia (kiedy babcia rozpacza nad brakiem kartofelka i okrasy w obiadku wnuka).
Warto skorzystać z profesjonalnej pomocy w okresach wzmożonego wysiłku fizycznego połączonego ze stresującymi sytuacjami, aby uniknąć wycieńczenia psychofizycznego, a w efekcie niepowodzeń na zawodach, w konkursach, jak i podczas sesji egzaminacyjnej; gdy doświadczamy dyskomfortu po posiłkach, spadku energii i braku ochoty do działania; gdy mamy trudności z utrzymaniem wagi, nie możemy schudnąć lub przytyć. Koniecznie wtedy, gdy zaczynamy zamartwiać się stanem swojego ciała, oraz w sytuacjach, gdy dotyka nas choroba wymagająca oprócz leczenia przedmiotowego także diety. Dotyczy to nie tylko cukrzycy i nadciśnienia, lecz także chorób ortopedycznych, urologicznych czy kardiologicznych.
W tych przypadkach nie wystarczy opieka lekarza specjalisty?
Lekarz specjalista, jeśli nawet wręczy wydrukowane zalecenia dietetyczne, to już nie omówi szczegółów, nie zindywidualizuje tych zaleceń do upodobań, trudności i stylu życia pacjenta. Nie będzie też czuwał nad procesem adaptacji do nowego sposobu żywienia ani wspierał w trudnych momentach i kryzysach. Tego natomiast można oczekiwać od psychodietetyka. Ponadto psychodietetyk pomoże ocenic, jak mocno utrwalone są złe nawyki żywieniowe, i dobierze adekwatną do stanu zdrowia formę aktywności fizycznej.
Co z osobami zdrowymi, które chcą poprawić jakość swojego życia?
Zdrowie nie jest nikomu dane raz na zawsze. Troska o zapobieganie niekorzystnym zmianom, które – bez zwrócenia uwagi na sposób życia i żywienia – są nieuchronne, jest potrzebna. Rosnące zagrożenia, jakie niesie samo życie, przemysł spożywczy i wysoko przetworzona żywność, stres cywilizacyjny oraz proces starzenia, powodują utratę sprawności i pojawianie się chorób. Zawsze aktualna jest zasada, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Tak więc usługi psychodietetyka są adresowane do osób zdrowych, młodych i roztropnych, na równi z tymi potrzebującymi leczenia.
Psychodietetyk, czyli kto?
Co wyróżnia zawód psychodietetyka?
Psychodietetyk to zawód interdyscyplinarny; łączy kompetencje w obszarze trzech form pomocy:
- pomocy psychologicznej w zakresie zdrowia i zaburzeń żywienia,
- pomocy stricte dietetycznej – poprzez badania biochemiczne i opracowanie indywidualnej diety, modyfikowanie jej wg efektywności działania,
- pomocy w aktywizacji fizycznej organizmu.
Wachlarz kompetencji psychodietetyka obejmuje także programy profilaktyki zaburzeń żywienia adresowane do różnych grup wiekowych i zadaniowych oraz do szerokich grup społecznych w polityce zdrowia publicznego.
Jak wygląda praca z psychodietetykiem?
Usługa psychodietetyczna to nie tylko porada – to proces, na który składa się psychologiczna diagnoza potrzeb w zakresie „karmienia duszy i ciała”, diagnoza biochemiczna składu ciała i nietolerancji pokarmowych, opracowanie zindywidualizowanej diety i aktywności fizycznej.
Proces naprawczy toczy się w krótszym lub dłuższym czasie, w którym pacjent i jego mentor pozostają w relacji terapeutycznej. Psychodietetyk staje się w tym procesie mentorem i trenerem zdrowego stylu życia. Może też zaproponować udział w grupie rozwojowo-edukacyjnej lub grupie wsparcia.
Gdzie można znaleźć pomoc psychodietetyka?
Obecnie można uzyskać tego rodzaju pomoc w zespołach współpracujących ze sobą dietetyków i psychologów, ale od najbliższego roku akademickiego katowicki wydział Uniwersytetu SWPS zacznie kształcić w tym profilu zawodowym. Program studiów jest oparty na współpracy naukowców i praktyków: lekarzy, psychologów, psychoterapeutów, dietetyków i trenerów wychowania fizycznego.
Zobacz również: Psychodietetyka – studia na Uniwersytecie SWPS w Katowicach »
mgr Bożena Boruta-Gojny – absolwentka psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, psychoterapeuta certyfikowany przez European Association for Psychotherapy oraz Polską Federację Psychoterapii. Jest również członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego i Polskiego Stowarzyszenia Psychologów Praktyków. W swojej praktyce zajmuje się psychoterapią indywidualną, grupową i rodzinną, w tym terapią zaburzeń żywienia.
Wieloletni organizator i kierownik ośrodków pomocy psychologicznej, terapii, szkolenia i doradztwa. Współautorka metody i trener intermentoringu pracowniczego. Łączy bezpośrednią pracę psychoterapeutyczną, coachingową i mentoringową z dydaktyką – współpracuje z katowickim wydziałem Uniwersytetu SWPS oraz Akademią Wychowania Fizycznego w Katowicach, jest kierownikiem Podyplomowych Studiów Coachingu i Mentoringu, prowadzi warsztaty dla przyszłych trenerów osobistych i dietetyków na podyplomowych studiach na AWF w Katowicach.