Wyobrażenia umysłowe i emocje a decyzje w warunkach ryzyka i niepewnościWizualizowanie przyszłości jako narzędzie w podejmowaniu decyzji

W wielu codziennych sytuacjach ludzie dokonują wyborów między opcją bezpieczną a niepewną. Wybory te mogą dotyczyć różnych sfer codziennego życia: finansów (np. czy wydać pieniądze kupując dodatkowe ubezpieczenie samochodu?), zdrowia (np. czy zażyć lek, który może spowodować poważne skutki uboczne?), życia społecznego (np. czy sprzeciwić się przełożonemu w obecności współpracowników?), etyki/moralności (np. czy ściągać podczas egzaminu?) i sposobów spędzania wolnego czasu (np. czy udać się samotnie w nieznaną część obcego miasta?).

W celu zilustrowania podobnych problemów decyzyjnych można wyobrazić sobie pacjenta cierpiącego z powodu choroby, który otrzymał propozycję wzięcia udziału w innowacyjnej, eksperymentalnej terapii, dającej szansę szybszego powrotu do zdrowia. Lekarz informuje go jednak, że w przypadku nowej terapii istnieje możliwość wystąpienia nie do końca jeszcze znanych skutków ubocznych. Pacjent ma w tym momencie podjąć decyzję, czy zaakceptować propozycję lekarza (wybór opcji niepewnej) czy odrzucić ją i przejść standardową terapię (wybór opcji bezpiecznej). W przypadku standardowej opcji leczenia proces wracania do zdrowia jest dłuższy i bardziej uciążliwy, ale wszystkie skutki uboczne są dobrze rozpoznane. Jaką decyzję powinien podjąć pacjent w tej sytuacji?

Podstawowym pytaniem, na które chcemy odpowiedzieć, realizując nasz projekt, jest to, w jaki sposób ludzie radzą sobie w sytuacjach podobnych do tej opisanej powyżej? W jaki sposób podejmują decyzje, gdy nie mają wystarczającej wiedzy (np. wykształcenia medycznego) lub nie posiadają wszystkich informacji istotnych dla dokonania wyboru? W jakim stopniu ich decyzje opierają się na emocjach oraz jakie są źródła tych uczuć/emocji?

Proponujemy nowy model teoretyczny IMRisk (od anglojęzycznej nazwy: Imagery Model of Risk), który pozwala lepiej zrozumieć i przewidzieć zachowania ludzi w codziennych sytuacjach związanych z ryzkiem lub niepewnością. Model zakłada, że wyobrażenia, emocje i oceny zagrożeń oraz korzyści wynikające z podjęcia zachowania w warunkach ryzyka lub niepewności oddziałują na siebie i łącznie wpływają na proces podejmowania decyzji.

Twierdzimy, że gdy ludzie stoją przed dylematem, czy podjąć bezpieczną lub ryzykowną decyzję, to spontanicznie angażują się w tzw. umysłową podróż w czasie oraz wyobrażają sobie negatywne i pozytywne konsekwencje tej sytuacji. W wyniku wygenerowania tych obrazów mentalnych (wyobrażeń) pojawiają się emocje oraz oceny zagrożeń/korzyści, które kształtują motywację zbliżania się/unikania. Ta motywacja wpływa następnie na zaakceptowanie lub odrzucenie niepewnego/ryzykownego rozwiązania. Wymienione wyżej elementy (wyobrażenia, emocje, oceny zagrożeń/korzyści) oddziałują na siebie do momentu, w jakim motywacja do zaakceptowania ryzykownej/niepewnej opcji lub jej odrzucenia jest wystarczająco silna (przekroczy pewien próg). W momencie jego przekroczenia proces podejmowania decyzji jest zakończony i osoba dokonuje wyboru.

Projekt jest podzielony na trzy główne zadania badawcze. W serii badań eksperymentalnych, uwzględniających różne metody (np. behawioralne, neuroobrazowanie), testujemy podstawowe założenie, zgodnie z którym podejmowanie decyzji jest dynamicznym, cyklicznym procesem uwarunkowanym przez intensywność wyobrażeń. Celem zadania 1. będzie zweryfikowanie założenia, że konfrontacja z niepewnością lub ryzykiem uruchamia tworzenie wyobrażeń, które kierunkują proces decyzyjny. W tym zadaniu sprawdzimy, czy na podstawie informacji o pozytywności i wyrazistości wyobrażeń można przewidywać wybory dokonywane przez ludzi.

W zadaniu 2. sprawdzimy, czy wzmacnianie/osłabianie wyrazistości wyobrażeń ma wpływ na proces decyzyjny przez oddziaływanie na emocje i oceny poznawcze. Celem zadania 3. będzie zaś bezpośrednie przetestowanie cyrkularnej (kołowej), dynamicznej natury zależności między wyobrażeniami, emocjami, ocenami poznawczymi i orientacją motywacyjną. Porównamy nasz model z innymi, klasycznymi modelami ryzyka/niepewności, szukając najtrafniejszej konceptualizacji wyjaśniającej wybory dokonywane przez ludzi w codziennej rzeczywistości.

IMRisk umożliwia przewidywanie zachowania ludzi w warunkach ryzyka lub niepewności oraz testowanie go w sposób eksperymentalny. Po pierwsze, na podstawie badań, które zostaną przeprowadzone w ramach projektu, będzie można przewiedzieć to, jaką rolę odgrywają zarówno emocje, jak i poznawcze oceny sytuacji, w zależności zarówno od czynników sytuacyjnych (np. wyrazistości wyobrażeń lub presji czasu), jak i różnic między osobami. Po drugie, nasz model opisuje zarówno źródła emocji, jakie są związane z dokonywaniem wyborów w warunkach ryzyka/niepewności, jak i motywacji do zaakceptowania lub odrzucenia rozwiązania o niepewnych skutkach. Ponadto, wyjaśnia on, dlaczego ludzie czasami szybko podejmują decyzję, a w innych sytuacjach wolą ją odłożyć na później (przez wprowadzenie w modelu motywacyjnego progu decyzji). W końcu, proponowany model wskazuje na to, w jaki sposób emocje, oceny poznawcze oraz zachowanie mogą wpływać na decyzje podejmowane w przyszłości.