Platona koncepcja sprawiedliwościw perspektywie współczesnego ugruntowania prawa w godności człowieka

Książka jest pierwszym kompleksowym studium koncepcji sprawiedliwości Platona. Uniwersalność praw człowieka i godność człowieka należą do kluczowych problemów filozoficznych we współczesnych porządkach prawnych i we współczesnej kulturze w ogóle. Jeśli godność jest naprawdę uniwersalna, to istoty ludzkie posiadały ją również w starożytności. Platon nie tylko dostrzegał godność człowieka, ale uznanie godności widoczne jest także w jego koncepcji sprawiedliwości, która stanowi rdzeń jego filozofii. Rzeczpospolita Platona jest konsekwentnie interpretowana w książce jako traktat o sprawiedliwości, odnoszący się do jednostki, a nie państwa. Słynny mit jaskini to opowieść o edukacji odbywającej się na świecie tu i teraz. Najlepszą czynnością nie jest kontemplacja, ale działanie dla dobra innych. Nie idee, ale jednostki są właściwymi przedmiotami miłości. Filozofia Platona może stanowić podstawę współczesnej ochrony praw człowieka, a nie porządków totalitarnych.

Zasadniczym celem projektu była całościowa rekonstrukcja Platońskiej koncepcji sprawiedliwości uwzględniająca elementy typowe dla współczesnego aksjologicznego ugruntowania prawa. Ugruntowania, w którego centrum stoi uznanie przyrodzonej godności jako źródła praw człowieka. Celem pośrednim było odnalezienie i uwyraźnienie takich elementów w filozofii Platona.

Wstępne badania wskazują, że Platon uznał za istotny aspekt człowieka coś, co posiada charakterystykę przypisywaną współcześnie godności – jest przyrodzone, niezbywalne i równe, przysługuje wszystkim ludziom i – co najważniejsze – jest podstawą uznania autotelicznego charakteru człowieka. Wzięcie pod uwagę elementów godnościowego ugruntowania moralności i prawa, pozwalilo na zaproponowanie zasadniczo nowego, całościowego ujęcia Platońskiej koncepcji sprawiedliwości, leżącego na antypodach zaproponowanej przez K. Poppera i dominującej interpretacji, w której centrum stoi teza o totalitaryzmie Platona. Koncepcja Poppera była wielokrotnie, także w sposób bardzo kompleksowy, krytykowana. Nie zaproponowano jednak jak dotąd pozytywnej całościowej kontrpropozycji.

Realizacji celu o charakterze historycznym towarzyszył cel systematyczny – zdobycie wiedzy na temat samych aksjologicznych podstaw współczesnych systemów prawnych, przede wszystkim na temat godności. Czy od Platona możemy się nauczyć czegoś o godności, o której mówią dzisiejsze akty prawne? Platon proponuje poszukiwać godności nie tyle w posiadanych zmiennych przymiotach, co w niezmiennym, szczególnym sposobie istnienia.

Zrealizowano cel określony we wniosku jako historyczno-doktrynalny. Zaproponowano spójną interpretację Platońskiej koncepcji sprawiedliwości, obejmującą elementy typowe dla współczesnych ujęć godności jako fundamentalnej wartości systemów prawnych, charakteryzowanej jako przyrodzona, niezbywalna, powszechna, równa i nienaruszalna. Co więcej, wskazano na możliwości interpretacji niektórych tekstów Platona jako dotyczących wprost pewnej doskonałości człowieka, która posiada zasadnicze cechy przypisywane dziś godności.

Zrealizowano także cel o charakterze systematycznym, którym była próba odpowiedzi na pytanie, jakiego typu rzeczywistością jest godność człowieka, którą współczesne systemy uznają za źródło praw człowieka. W literaturze przedmiotu jest odczuwany wyraźny deficyt propozycji odpowiedzi na to pytanie. Szereg koncepcji godności nie potrafi ująć jednocześnie wszystkich jej cech uznanych w prawie za cechy istotne. Koncepcje, które te cechy ujmują, jak koncepcje typu kantowskiego, choć mówią, jaka jest godność i co z niej wynika, nie wskazują jednak wprost, czym ona jest. Potwierdzona została hipoteza, że godność może być pojęta jako doskonałość typu egzystencjalnego, że należy jej poszukiwać nie w obserwowalnej zmiennej treści bytu ludzkiego, ale w jego sposobie istnienia (godność jest doskonałością w aspekcie „być”, a nie „mieć”).

Zrealizowano także cele dodatkowe, które nie były dostrzeżone na etapie przygotowywania projektu, a okazały się istotne nie tylko dla realizacji celów zasadniczych, lecz także dla wskazania nowych kierunków badań. W trakcie prac ujawniła się możliwość postawienia i uzasadniania nowej hipotezy (nowej także na gruncie badań na twórczością Platona) dotyczącej funkcji pełnionych przez – budzącą szereg kontrowersji – opowieść o wspólności kobiet. O ile w literaturze przedmiotu, zwykle w antytotalitarnych interpretacjach tekstów Platońskich, traktuje się opowieść o hipotetycznym państwie jako służącą ćwiczeniu umiejętności dyskusji na temat dobrego (najlepszego) ustroju, o tyle nikt – jak się zdaje – nie postawił wyraźnie hipotezy, że opowieść o wspólności kobiet, będąca częścią budowania modelu państwa, jest dla czytelnika ćwiczeniem jego odwagi, pojętej jako sprawność trzymania się rozumnych przekonań w obliczu silnych uczuć (namiętności, pożądań). Zarówno sama ta hipoteza, jak i jej uzasadnianie, są bardzo istotne z punktu widzenia propozycji interpretacji Platona jako myśliciela dostrzegającego indywidualną godność człowieka.

Uzyskane rezultaty są istotne dla należącej do nauk prawnych doktryny międzynarodowo i konstytucyjnie chronionych praw człowieka; przede wszystkim w jej części dotyczącej uznania powszechnej godności oraz wynikających z niej powszechnych praw. Odnalezienie w twórczości Platona elementów typowych dla ugruntowania moralności i prawa w godności człowieka jest ważkim argumentem na rzecz powszechności. Można mieć nadzieję, że prezentowane wyniki będą punktem wyjścia do dalszych badań nad powszechnością godności i praw człowieka. Koncepcja Platońska należy do nielicznych, które oferują konkretne odpowiedzi, na pytanie, czym jest godność, co jest istotne z punktu widzenia zagrożenia uznania „godności” za nazwę pustą i związanego z tym zagrożenia eliminacji pojęcia godności z systemów prawnych.

Wyniki projektu są także ważne z punktu widzenia filozofii, i to zarówno w wymiarze systematycznym, jak i historycznym. Studia nad Platońską koncepcją sprawiedliwości są między innymi refleksją nad poznaniem moralnym jako takim, a nie tylko nad historycznym pojmowaniem tego typu poznania; są też refleksją nad godnością człowieka po prostu, niezależnie od tego, czy godność jest uznana w systemach prawnych, czy nie.