Złudzenie ponadprzeciętności a przestrzeganie zasad
Dlaczego niektórzy stosują się do zaleceń, które pomagają nam chronić nasze zdrowie, a inni nie? Międzynarodowa grupa naukowców, w tym psychologowie społeczni z Uniwersytetu SWPS, m.in. prof. Wojciech Kulesza oraz prof. Dariusz Doliński, zbadała, jaką rolę w przestrzeganiu zalecanych zachowań i wytycznych odegrało złudzenie ponadprzeciętności.
O co chodziło w badaniu?
Celem badania Biased Social Comparison in the Moment of Crisis było zbadanie złudzenia ponadprzeciętności (better-than-average effect) w postrzeganiu podejmowanych zachowań i przestrzeganych wytycznych, które miały chronić przed zakażeniem koronawirusem. Wyniki pokazały, że badane zjawisko może być jednym z czynników gotowości do stosowania się do wspomnianych zaleceń i wytycznych. Co więcej, naukowcy wskazują, że złudzenie ponadprzeciętności miało wpływ na decyzję o przyjęciu lub nieprzyjęciu szczepionki przeciw COVID-19.
Złudzenie ponadprzeciętności
Złudzenie ponadprzeciętności (better-than-average effect) to zjawisko, które polega na postrzeganiu siebie jako lepszego od innych. Wynika to z faktu, że człowiek ma naturalną tendencję do porównywania siebie z drugą osobą. Znając dobrze swoje zdolności, osiągnięcia i kompetencje, często uważamy, że wypadamy lepiej w porównaniu do innej osoby1. W badaniach, w których proszono ludzi o porównanie siebie z przeciętną osobą, większość z nich uważała się za lepszych – bardziej atrakcyjnych fizycznie, inteligentniejszych i podchodzących do życia bardziej etycznie2.
Można stwierdzić, że złudzenie ponadprzeciętności wiąże się z nietrafionymi decyzjami i niewłaściwymi zachowaniami. Ktoś, kto uważa się za lepszego od innych, może lekceważyć różne zagrożenia i przeszkody, ponieważ uważa, że jego nadzwyczajne kompetencje pozwolą mu się z nimi uporać. Może też nie dostrzegać własnych niedociągnięć, co oznacza, że będzie mu brakowało motywacji do doskonalenia swoich umiejętności – tłumaczy prof. Wojciech Kulesza.
Dotychczasowe badania wskazują, że zagrożenie zakażeniem wirusem SARS-CoV-2 wywołuje stres, lęk, depresję3 i reakcję obronną, która ma na celu zmniejszenie negatywnych emocji i odzyskanie poczucia kontroli4. Taką reakcją może być wrażenie, że skrupulatniej przestrzegamy wprowadzonych przepisów i rekomendowanych wytycznych niż reszta społeczeństwa. Z tego wynika, że złudzenie ponadprzeciętności może być doskonałą ochroną przed strachem.
Ktoś, kto uważa się za lepszego od innych, może lekceważyć różne zagrożenia i przeszkody, ponieważ uważa, że jego nadzwyczajne kompetencje pozwolą mu się z nimi uporać.
Przestrzegam restrykcji bardziej niż inni
Złudzenie ponadprzeciętności jest widoczne w reakcjach ludzi na pandemię. Uczestnicy opisywanego badania ocenili swoje zaangażowanie w przestrzeganie zaleceń dotyczących pandemii koronawirusa jako większe w porównaniu z innymi (ich rówieśnikami). Ponadto, rówieśnicy (czyli grupa, z którą się identyfikowali) byli, ich zdaniem, bardziej posłuszni niż przeciętni obywatele. Dodatkowo naukowcy stwierdzili, że osoby biorące udział w projekcie naukowym oceniały własną gotowość do szczepień jako wyższą niż gotowość rówieśników, a gotowość grupy rówieśników, do której należą, jako wyższą niż gotowość przeciętnego obywatela.
Podsumowując, z przeprowadzonego badania wynika, że uważamy nie tylko samych siebie za osoby, które dokładniej przestrzegają zaleceń zdrowotnych czy wykazują wyższą gotowość do szczepień w porównaniu z innymi, ale w ten sam sposób postrzegamy grupę, z którą się identyfikujemy.
Złudzenie ponadprzeciętności a nierealistyczny optymizm
Jednym ze złudzeń poznawczych zdefiniowanych w psychologii jest tzw. nierealistyczny optymizm, czyli skłonność ludzi do przekonania, że pozytywne sytuacje dotykają ich częściej niż innych, a negatywne rzadziej. Na przykład wśród osób palących papierosy te, które były nierealistycznie optymistyczne, rzadziej rzucały palenie i częściej postrzegały papierosy jako mniej szkodliwe, niż są w rzeczywistości5.
Ludzie dobrze wiedzą, że negatywne zdarzenia dotykają każdego: ktoś zostaje sparaliżowany po wypadku samochodowym, ktoś inny tonie podczas pływania w otwartym oceanie. Jeśli jednak ludzie zakładają, że z jakiegoś powodu są lepsi (są lepszymi kierowcami niż inni, są lepszymi pływakami itp.), w rezultacie szacują ryzyko wypadku ze swoim udziałem jako niższe niż z udziałem innych osób – mówi prof. Kulesza.
Można łatwo zauważyć, że nierealistyczny optymizm oraz złudzenie ponadprzeciętności są do siebie podobne. Oba zjawiska odnoszą się do porównań z innymi ludźmi i w obu przypadkach dana osoba postrzega siebie jako uprzywilejowaną6. Główna różnica między tymi złudzeniami poznawczymi polega na tym, że nierealistyczny optymizm odnosi się do szacowania szans na wystąpienie różnych pozytywnych i negatywnych zdarzeń, które mogą potencjalnie wystąpić w przyszłości. Z kolei złudzenie ponadprzeciętności dotyczy porównywania swoich kompetencji i cech osobowości – wielu ludzi wierzy, że są lepsi (np. bardziej moralni lub inteligentni) od innych.
Warto również zwrócić uwagę, że opisywane zjawiska nie muszą być ze sobą powiązane. Na przykład można być nierealistycznie optymistycznym w kwestii unikania infekcji i jednocześnie nie wykazywać złudzenia ponadprzeciętności. Ktoś może nie stosować się do zaleceń lekarskich dotyczących dystansu społecznego i nie nosić maseczki, ale być optymistą w kwestii uniknięcia zakażenia COVID-19 – najprawdopodobniej byłoby to związane z decyzją o nieszczepieniu. Z kolei inna osoba może wierzyć, że jest lepsza od innych i jednocześnie być pesymistą co do przyszłości. Myślałaby wtedy: «stosuję się do zaleceń lekarskich, ale jestem podatny na infekcje, bo zwykle mam w życiu pecha». W takiej sytuacji trudno byłoby nawet przewidzieć, czy taka osoba zamierza się zaszczepić czy nie – tłumaczy ekspert.
Badanie Biased Social Comparison in the Moment of Crisis zostało opublikowane w czasopiśmie naukowym „Social Psychology”. Jego autorami i autorkami są: prof. Wojciech Kulesza, prof. Dariusz Doliński, Paweł Muniak, Kamil Izydorczak, Daisy Winner, prof. Ali Derakhshan i dr Aidana Rizulla.
Przypisy
1Kruger, J. (1999). Lake Wobegon be gone! The “below-average effect” and the egocentric nature of comparative ability judgments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(2), 221–232. https://doi.org/10.1037/0022-3514.77.2.221
2Alicke, M. D., and Govorun, O. (2005). The better-than-average effect. In M. D. Alicke, D. A.Dunning, and J. I. Krueger (Eds.), The self in social judgment (pp. 85–106). Psychology Press.; Zell, E., Strickhouser, J. E., Sedikides, C., and Alicke, M. D. (2020). The better-than-average effect in comparative self-evaluation: A comprehensive review and meta-analysis. Psychological Bulletin, 146(2), 118–149. https://doi.org/10.1037/bul0000218
3Parchani, A., Vidhya, K., Panda, P. K., Rawat, V. S., Bahurupi, Y. A., Kalita, D., Kumar, H., and Dr, N. (2021). Fear, anxiety, stress, and depression of novel coronavirus (COVID-19) Pandemic among patients and their healthcare workers—A descriptive study. Psychology Research and Behavior Management, 14, 1737–1746. https://doi.org/10.2147/PRBM.S324233; Salari, N., Hosseinian-Far, A., Jalali, R., Vaisi-Raygani, A., Rasoulpoor, S., Mohammadi, M., Rasoulpoor, S., and Khaledi-Paveh, B. (2020). Prevalence of stress, anxiety, depression among the general population during the COVID-19 pandemic: A systematic review and meta-analysis. Globalization and Health, 16(1), 57. https://doi.org/10.1186/s12992-020-00589-w
4Kellstedt, P. M., Zahran, S., and Vedlitz, A. (2008). Personal efficacy, the information environment, and attitudes toward global warming and climate change in the United States. Risk Analysis, 28(1), 113–126. https://doi.org/10.1111/j.1539-6924.2008.01010.x; White, H. A., and Dillon, J. F. (2000). Knowledge about others’ reaction to a public service announcement: The impact on self persuasion and third-person perception. Journalism and Mass Communication Quarterly, 77(4), 788–803. https://doi.org/10.1177/107769900007700405
5A. J.,McCaul, K. D., and Klein,W.M. (2006). Unrealistic optimism in smokers: Implications for smoking myth endorsement and selfprotective motivation. Journal of Health Communication, 11(S1), 93–102. https://doi.org/10.1080/10810730600637343; Weinstein, N. D., Marcus, S. E., and Moser, R. P. (2005). Smokers’ unrealistic optimism about their risk. Tobacco Control, 14(1), 55–59. https://doi.org/10.1136/tc.2004.008375
6 Shepperd, J. A., Pogge, G., and Howell, J. L. (2017). Assessing the consequences of unrealistic optimism: Challenges and recommendations. Consciousness and Cognition, 50, 69–78. https://doi.org/10.1016/j.concog.2016.07.004; Weinstein, N. D. (1980). Unrealistic optimism about future life events. Journal of Personality and Social Psychology, 39(5), 806–820. https://doi.org/10.1037/0022-3514.39.5.806
Zobacz inne aktualności
