Retoryka fake newsów pod lupą – wyniki badania CEDMO 2.0
Jaką wizję świata tworzą fake newsy? Jakie środki retoryczne w nich dominują i jakie metody stosują ich autorzy, aby zwiększyć wiarygodność przekazu? Poznaj wyniki międzynarodowego badania z udziałem naukowców z USWPS!
Badanie w ramach CEDMO 2.0
W pierwszej fazie projektu Central European Digital Media Observatory 2.0 (CEDMO 2.0) Uniwersytet SWPS we współpracy z partnerami z Czech i Słowacji zrealizował trzy badania porównawcze nad fake newsami w Polsce, Czechach i na Słowacji.
Badania przeprowadził zespół w składzie:
- dr hab. Karina Stasiuk-Krajewska, prof. USWPS (kierowniczka projektu);
- dr hab. Michał Wenzel, prof. USWPS;
- dr Jakub Kuś;
- Ivan R. Cuker.
W tym artykule przedstawiamy wyniki drugiego z tych badań: „Retoryka przekazów typu fake news w Polsce (analiza zawartości)”.
Wskazanie dominujących cech fake newsów ułatwi ich rozpoznawanie i pozwoli określić kompetencje potrzebne odbiorcy do odróżniania fałszywych informacji od prawdziwych.
O badaniu
W badaniu przeanalizowano około półtora tysiąca fake newsów (z Polski, Czech i Słowacji) opublikowanych w mediach od stycznia 2023 do listopada 2024. Treści te zostały zakwalifikowane jako fałszywe wiadomości przez organizacje factcheckingowe AFP i Demagog.
Zastosowano metodologię pośrednią między klasyczną metodą jakościową (studium przypadku) a metodą ilościową. Wnikliwa analiza pozwoliła uchwycić, jak autorki i autorzy fake newsów wpływają na odbiór treści – zarówno poprzez sposób przedstawienia tematu, jak i różnorodne techniki perswazji oraz zabiegi, które sprawiają, że informacje wydają się wiarygodne.
Co badano
W tym badaniu naukowcy przeanalizowali trzy elementy:
- ramowanie (framing) – sposób przedstawienia tematu, kształtujący interpretację odbiorcy;
- środki perswazji – techniki mające przekonać do czegoś odbiorcę;
- narzędzia legitymizacji – zabiegi nadające treści pozory wiarygodności.
Fake newsy sugerują konkretną interpretację wydarzeń
Głównymi ramami fake newsów – czyli schematami myślowymi, które wpływają na to, jak rozumiesz informacje – okazały się:
- teoria spiskowa (37 proc. komunikatów);
- deprecjonowanie autorytetu (27 proc.);
- konflikt (12 proc.);
- przemoc elit (12 proc.).
Fake newsy wyraźnie odwołują się do teorii spiskowych. Pokazują świat oparty na konfliktach i przemocy – zwłaszcza przemocy tych, którzy sprawują władzę, wobec tych, którzy jej nie mają. Istotnym elementem narracji tego typu wiadomości jest także podważanie zaufania do osób i instytucji uznawanych za autorytety.
Rekomendacje:
- Zwróć szczególną uwagę na teorie spiskowe – są one nierozerwalnie związane z fake newsami, a ich mechanizmy są podobne lub identyczne. Pokazuj swoim odbiorcom te mechanizmy i buduj odporność na oba zjawiska jednocześnie.
- Pamiętaj, że narracje dezinformacyjne przedstawiają świat jako spolaryzowany i pełen przemocy. Przygotuj się na to, że twój rozmówca może widzieć rzeczywistość właśnie w taki sposób, i nie potwierdzaj tego obrazu.
- Pokazuj typowe przykłady fałszywych wiadomości – podkreślające przemoc i polaryzację.
Fake newsy manipulują emocjami i tworzą fałszywy obraz świata
Fake newsy często odwołują się do emocji i starają się je wywołać, co sprzyja podziałom społecznym. Bywają podobne do teorii spiskowych – łączą ze sobą odległe fakty i nadużywają pojęć, tworząc specyficzny język, który prowadzi do alternatywnych interpretacji świata.
Do najczęściej stosowanych narzędzi perswazji w fake newsach należą:
- nadużywanie emocjonalnych lub etykietujących terminów, np. „zdrada”, „oszustwa”, „nachodźca” (79 proc. przekazów);
- polaryzacja (57 proc.);
- emocje (56 proc.);
- ujawnianie tego, co zakryte (45 proc.);
- odwoływanie się do autorytetów (często „alternatywnych”) lub zmanipulowane cytaty osób uważanych za autorytety (41 proc.).
Rekomendacje:
- Rozwijaj krytyczne podejście do emocjonalnych przekazów medialnych oraz pozornie logicznego rozumowania, typowego dla teorii spiskowych.
- W kontaktach z mediami promuj powolne myślenie zamiast szybkiego.
- Dbaj o precyzyjne definiowanie pojęć i zwracaj uwagę na sytuacje, w których są używane w sposób manipulacyjny.
- Ucz, jak odróżniać informacje dziennikarskie od fake newsów (np. poprzez sprawdzanie źródeł).
- Uważaj, aby twoje działania nie zostały potraktowane jako podważające zaufanie do wiarygodnych źródeł.
Fake newsy pokazują przekonujące dane, argumenty i odwołania do autorytetów
Najczęstszymi środkami mającymi zwiększyć wiarygodność przekazu okazały się:
- argumentacja z tego, że określone działanie jest złe, niemoralne, krzywdzące, narusza podstawowe prawa człowieka itp. (52 proc.);
- podawanie danych lub argumentacji o racjonalnej strukturze (52 proc.);
- odwoływanie się do autorytetów, najczęściej „alternatywnych” (34 proc.);
- zdystansowane, ironiczne podejście do otoczenia (22 proc.).
Fake newsy mają tak dużą siłę przekonywania, ponieważ bezpośrednio odwołują się do naszej moralności – kategorii dobra i zła. W pewnym stopniu opierają się na danych i autorytetach, ale koncentrują się na osądach moralnych skierowanych przeciwko działaniom, które rzekomo zakłócają naturalny, sprawiedliwy porządek świata.
Rekomendacje:
- Przygotuj się na dyskusje ideologiczne i moralne na temat „właściwego” porządku świata.
- Zachowaj ostrożność przy ocenie przekonań uczestników.
- Pamiętaj o istnieniu znacznej grupy „alternatywnych” autorytetów, których zacytowanie twój rozmówca może utożsamiać z oczywistą wiarygodnością przekazu.
Polskie fake newsy różnią się od czeskich i słowackich
Mają kilka charakterystycznych cech:
- silniej podkreślają konflikt społeczny i przemoc elit;
- posługują się głównie retoryką polaryzacji i spisku;
- rzadziej nadużywają etykietujących terminów;
- w dużej mierze opierają swoją wiarygodność na ocenie moralnej.
Projekt sfinansowała Unia Europejska
Publikacja jest częścią międzynarodowego projektu finansowanego przez Unię Europejską (działanie nr 101158609) oraz współfinansowanego przez polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach programu zatytułowanego „Projekty Międzynarodowe Współfinansowane” w latach 2024–2026 (umowa nr 6054/DIGITAL/2024/2025/2).
Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej, Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Zdrowia i Cyfryzacji (HaDEA) ani polskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ani Unia Europejska, ani Europejska Agencja Wykonawcza ds. Zdrowia i Cyfryzacji (HaDEA), ani polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nie ponoszą za nie odpowiedzialności.
Zobacz inne aktualności
